2008-03-05
Park w Zarzeczu koło Przeworska to jedno z najpiękniejszych romantycznych założeń parkowych w Polsce. Stworzyła go Magdalena z Dzieduszyckich Morska - erudytka, filantropka, osoba całą duszą oddana sztuce.

Magdalena Morska (1762-1847), jedyna córka Tadeusza Dzieduszyckiego i Salomei Trembińskiej, poślubiła w 1782 r. swego kuzyna Ignacego Morskiego. W 1817 r. małżonkowie rozwiedli się, a Magdalena osiadła na stałe w Zarzeczu.

Wieś (której historia sięga czasów średniowiecza) była centrum ordynacji rodowej Dzieduszyckich, a za sprawą Magdaleny stała się najważniejszym obok Łańcuta ośrodkiem życia kulturalnego i towarzyskiego w regionie.

Notatki z podróży
Wszechstronnie uzdolniona Magdalena (malowała, projektowała, pisała) żywo interesowała się także problemami ogrodnictwa. Wiele wiadomości przywoziła z wędrówek po Europie. Najważniejszy był wyjazd w 1815 r., kiedy obejrzała należące do Czartoryskich Puławy i Sieniawę, Miropol - majątek swego brata na Wołyniu, a potem parki Warszawy. Stamtąd udała się do Niemiec, Holandii, Francji, Anglii i Włoch. W drodze powrotnej zahaczyła jeszcze o Szwajcarię, Austrię i Węgry. Zetknęła się z modnymi wówczas sentymentalnymi parkami w stylu angielskim. Studiowała prace teoretyczne (m.in. Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów Izabeli Czartoryskiej), rozmawiała z twórcami i właścicielami takich założeń. Podróż tę dokumentują notatnik i szkicownik.

Nad rzeczką Mleczką
Nazwę "Zarzecze" (czyli osada położoną za rzeką) nosi wiele polskich miejscowości. W naszym Zarzeczu wśród pofałdowanego krajobrazu typowego dla tej części Podkarpacia, wije się niewielka Mleczka, zwana dawniej Mlecznym Potokiem (Milchbach). W takiej okolicy w 1817 r. Magdalena Morska zaczęła budowę wspaniałego założenia pałacowo-parkowego. Prace miały niezwykły rozmach i objęły także cały układ przestrzenny wsi.

Szkice do projektu wykonała sama właścicielka, a projekt Chrystian Piotr Aigner, wielki architekt polskiego klasycyzmu (autor m.in. świątyni Sybilli i Domku Gotyckiego w Puławach oraz projektu przebudowy Pałacu Prezydenckiego w Warszawie). Prace postępowały w ekspresowym tempie: pod koniec 1818 r. pałac był gotowy, a w lutym 1819 r. odbyło się tu pierwsze przyjęcie dla gości. Chociaż budynek ulegał później przeróbkom, zachował do dziś swą empire'ową elegancję, przetrwało także nieco zabytkowego wyposażenia (meble projektowała Morska). Od strony wschodniej przylega do pałacu przestronna oranżeria, w której za czasów świetności Zarzecza hodowano ciepłolubne drzewka i pnącza.

Po śmierci pani na Zarzeczu dobra przejmowali kolejni potomkowie rodziny Dzieduszyckich. W 2007 r. przekazali pałac i park państwu. Z czasem powstanie tu centrum spotkań polsko-ukraińskich, a Zarzecze znów - jak za czasów Magdaleny Morskiej - stanie się ważnym ośrodkiem życia kulturalnego.

Wspaniałe drzewa
Prace nad tworzeniem parku (o powierzchni niemal 9 ha) trwały aż do 1840 r. Projektowała go sama Magdalena Morska na wzór Petit Trianon Marii Antoniny w Wersalu i sentymentalnych parków angielskich.

Centralnym punktem kompozycji jest wzgórze, na którym stoją pałac i oficyna. Na drugim wzniesieniu wybudowano kościół. Od strony północnej teren jest równy, od południa opada łagodnym stokiem ku Mleczce. W tej części założono duży staw zasilany wodą z rzeczki i strumienia płynącego po wschodniej stronie parku. Na stawie usypano sporą wyspę w kształcie pantofla. Wśród klonów, dębów i olch zachowały się tam dwa cypryśniki błotne pięknie wybarwiające się jesienią. Od strony wschodniej i południowej staw obiega aleja wysadzana stukilkudziesięcioletnimi bukami, kasztanami, jesionami i jaworami. Na dolnym tarasie znaleźć można jeszcze jedną dendrologiczną perełkę - korkowce amurskie (Phellodendron amurense).

Do parku wchodzi się od strony północnej. Zachowała się sieć nieregulowanych ziemnych ścieżek wiodących w stronę budynków i stawu. Tu królują dęby. Niektóre liczą sobie około 400 lat. Poza rodzimymi dębami szypułkowymi i dobrze zadomowionymi w Polsce dębami czerwonymi znajdziemy tu także rzadko spotykane dęby burgundzkie, których żołędzie mają oryginalne kosmate czapeczki. Na obrzeżach rośnie kilka sosen wejmutek (Pinus strobus) - w XIX w. były nie lada rarytasem.

Przed pałacem zachował się 200-letni platan klonolistny (Platanus acerifolia), a od strony oranżerii 250-letni tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera) wydający wiosną mnóstwo wspaniałych żółtych kwiatów.

Niezwykła dokumentacja
W 1836 r., kiedy prace nad założeniem parku miały się ku końcowi, Magdalena Morska wydała książkę będącą zarazem zbiorem wskazówek projektowych i podsumowaniem zdobytych doświadczeń. Jest to Zbiór rysunków wyobrażających celniejsze budynki wsi Zarzecze w Galicyi w obwodzie Przemyskiem leżącej, częścią z natury zdjętych lub uprojektowanych, z opisem budownictwa wiejskiego w sposobie holenderskim i angielskim i ogólnemi myślami o przyozdobieniu siedlisk wiejskich. Poza solidną dokumentacją ikonograficzną budowy kompleksu pałacowo-parkowego jest tu także malowana przez autorkę seria sentymentalnych bukietów kwiatowych. Album rozsławił Zarzecze w całej ówczesnej Europie.

Przeszłość i przyszłość
Kompleks pałacowo-parkowy obejmował także budynki administracyjne, berajternię (stajnie i wozownie), holendernię (pawilon ogrodowy) i zabudowania folwarczne. Nad stawem wzniesiono młyn z salonikiem, w którym Morska - na wzór Marii Antoniny - przyjmowała gości. Były tu także ogrody warzywne i kwiatowe oraz "słodki ogródek" (tak nazwała go właścicielka) z klombami, rosarium, kolekcją ciepłolubnych drzewek owocowych i winnicą. Dziś w jego miejscu znajduje się pawilon szkoły rolniczej.

Gmina chce przywrócić parkowi dawną świetność. Stara się o środki unijne na rewitalizację obiektu. "Planujemy nowy wjazd do pałacu, budynki szkolne chcemy zasłonić kilkoma rzędami drzew i krzewów - mówi przygotowujący projekt architekt Janusz Guzik. - Alejki zostaną wysypane żwirem, pojawią się jednakowe lampy i ławki, zmienimy także ogrodzenie". W planach jest także rekonstrukcja fontann przed pałacem, wybudowanie wyspie altanki, do której dopłynąć będzie można łódką, a na brzegu - amfiteatru.

Informacje praktyczne:

Pałac Dzieduszyckich - Centrum Kultury w Zarzeczu

tel. (0-16) 640 15 14, www.zarzecze.itl.pl

Pałac można oglądać w dni powszednie w godz. 8-18. Wstęp wolny.

26 kwietnia br. planowane jest otwarcie muzeum Dzieduszyckich.

Park można zwiedzać codziennie przez całą dobę.

Nadesłał: m_g11