2011-04-25
„Dolina Karpia” wskazuje na to, co łączy gminy przystępujące do jego realizacji: prowadzona od stuleci hodowla karpia i charakterystyczny krajobraz: malownicze doliny meandrujących rzek, liczne starorzecza oraz kompleksy stawów hodowlanych. Ukształtowanie terenu - Dla gmin tworzących Dolinę Karpia charakterystyczne jest zróżnicowane, malownicze ukształtowanie terenu - część terenów, zwłaszcza położonych w dolinie Wisły i Skawy to niziny, a część to tereny pagórkowate i wyżynne (stanowiące część Pogórza Wielickiego rozpoczynającego pasmo Zewnętrznych Karpat Zachodnich). Ponadto charakterystyczną cechą Wisły i Skawy w Dolinie Karpia jest kręty bieg tych rzek, występowanie tarasów rzecznych i licznych starorzeczy. To dalekie od monotonii ukształtowanie terenu sprawia, że Dolina Karpia może stanowić bardzo atrakcyjne miejsce wypoczynku dla turystów. Poniżej omówiono ukształtowanie terenu w poszczególnych gminach Doliny Karpia. Gmina Zator położona jest w dolinie Wisły, dolinie Skawy oraz na obszarach Pogórza Śląskiego i Pogórza Wielickiego. Różnice wysokości terenu gminy wahają się pomiędzy 215 a 295 m.n.p.m. (największe w miejscowościach Graboszyce, Grodzisko i Laskowa), a obszar gminy obniża się w kierunku północnym. Gmina Brzeźnica położona jest w granicach dwóch istotnie różnych jednostek fizycznogeograficznych: północnej równinnej, będącej częścią Kotliny Oświęcimsko - Raciborskiej, której dnem płynie Wisła oraz południowej wyżynnej, stanowiącej obręb Pogórza Wielickiego. Pasmo Draboża (435 m n.p.m.) zwane także Pasmem Niedźwiedzim rozdzielone jest przełęczą Zapusta. W zachodniej części wyodrębnia się m.in. szczyt Trawnej Góry (421 m n.p.m.), Niedźwiedziej (427 m n.p.m.) i Jurczakowej (414 m n.p.m.). We wschodniej części pasma znajduje się najwyższy szczyt - Draboża (435 m n.p.m.). Zasadnicza część gminy Osiek położona jest w obszarze Podgórza Wilamowickiego; część nizinna - szeroka dolina rzeki Soły - zajmuje niewielki teren w zachodniej części gminy. Krajobraz Osieka kształtują charakterystyczne wzgórza morenowe oraz liczne sztucznie zbudowane stawy rybne. Cechą krajobrazu Podgórza jest wysoczyzna lessowa o wysokości ok. 270 - 300 m n.p.m., rozcięta szeroką doliną rzeki Osieczanki na część północną i południową. Północna część wysoczyzny jest bardziej zróżnicowana pod względem wysokościowym, zaś część południowa składa się z szerokich spłaszczonych garbów. Rzeźba terenu obu części jest dość urozmaicona: poprzecinane są one szeregiem wąwozów i dolinek o płaskim, często podmokłym dnie i porośniętych roślinnością krawędziach o wysokości od 1 do 6 m. Wąwozy te mają na ogół przebieg południkowy, gdyż zostały utworzone przez stałe i okresowe potoki, dopływy Osieczanki. Podobną rzeźbą terenu charakteryzuje się gmina Polanka Wielka, gdzie szerokie, spłaszczone garby - biegnące najczęściej z północnego wschodu na południowy zachód - rozcięte są płytkimi dolinami lokalnych strumieni i potoków. Wysokość garbów podnosi się w kierunku południowym, w miarę oddalania się od dna doliny Wisły. Najwyższy punkt Polanki Wielkiej osiąga 285 m n.p.m. w rejonie zbiorników wodnych. W gminie Przeciszów także można wyróżnić dwie formy ukształtowania terenu: nizinną w dolinie Wisły (w północnej części gminy) i wysoczyznową o falistej wierzchowinie Pogórza Wilamowickiego. Teren nizinny podnosi się ku południowi systemem 2 teras holoceńskich: terasą zalewową, ciągnącą się wąskim pasem wzdłuż koryta rzeki i ograniczoną wałami oraz terasą nadzalewową w formie rozległej równiny. Równina ta urozmaicona jest zniszczonymi starorzeczami, licznymi zagłębieniami bezodpływowymi, częściow zawodnionymi z uwagi na płytko zalegający poziom wód gruntowych. Najniższy punkt terenu w tym rejonie gminy znajduje się na poziomie 219,7 m n.p.m. Część wysoczyznowa to obszar o wysokości 280-290 m n.p.m.. Najwyższy punkt terenu leży na wysokości 289,2 m n.p.m. w południowo - zachodniej części gminy. Podobnie ukształtowane są tereny gminy Spytkowice: na granicy z rzeką Wisłą teren gminy jest płaski z licznymi wodami stojącymi, utworzonymi przez stare koryto rzeki Wisły i stawy hodowlane, zaś w kierunku południowym ukształtowanie terenu zmienia się w pagórkowate z licznymi wąwozami. Najwyżej położony punkt leży na wysokości 341 m n.p.m. w miejscowości Bachowice, a najniższy na wysokości 214 m. n.p.m. w Spytkowicach. 3.2. Budowa geologiczna i surowce naturalne Najbardziej rozpowszechnionymi utworami geologicznymi w Dolinie Karpia są utwory młodszego plejstocenu. Na wysoczyznach występują one jako dyluwia, lessy lub utwory lessopodobne; w obszarze wyższych terasów akumulacyjnych dolin rzecznych są to piaski, żwiry i pyłowe utwory lessowate. Najniższe terasy dolin rzecznych zbudowane są z utworów holoceńskich takich jak żwiry i piaski, przykryte glinami, mułami i iłami serii powodziowej. Pod osadami czwartorzędowymi, na głębokości poniżej 300 metrów, w utworach karbońskich znajdują się znaczne pokłady węgla kamiennego. Na terenie gminy Zator najliczniej występującym surowcem naturalnym jest kruszywo. Eksploatuje się kilka wyrobisk o łącznej powierzchni ponad 110 ha. Eksploatowana jest również glina czwartorzędowa (odkrywka „Zator" - 4,70 ha). Pomimo zlokalizowania pokładów węgla kamiennego, nie prowadzi się jego eksploatacji. Z budową geologiczną związany jest problem osuwisk występujący zwłaszcza w okresach nasilonych opadów deszczu - największe niebezpieczeństwo wiąże się z osuwiskami na terenie miasta, zagrażającymi budynkom mieszkalnym i obiektom zabytkowym. Na terenie gminy Brzeźnica dominują utwory lessopodobne oraz występujące w dolinie Wisły utwory aluwialne. Podobną budową geologiczną charakteryzują się tereny gminy Osiek - dna dolin rzecznych wypełniają utwory aluwialne, przeważnie żwirowo-piaszczyste, zaś na pozostałych terenach dominują lessy. W dolinie Soły występują bogate złoża kruszywa naturalnego. W Osieku występowały także bogate zasoby surowców ilastych - iłów, glin oraz iłołupków. Na bazie tych surowców od 1890 roku działała w Osieku cegielnia - eksploatacji zaniechano jednak na początku lat 90 ze względu na małą opłacalność tego przedsięwzięcia, wynikającą przede wszystkim ze słabej jakości wydobywanej gliny. W podłożu terenów gminy Polanka Wielka na głębokości ok. 300 m w warstwie łupków i piaskowców karbońskich występują dość bogate pokłady węgla kamiennego - jedyne surowce naturalne występujące na terenie gminy. Skały karbońskie pokryte są łupkami, piaskowcami i mułowcami morza mioceńskiego, a te z kolei osadami lodowcowymi i rzeczno - lodowcowymi z okresu czwartorzędu. Dolne partie tych osadów budują głównie utwory morenowe. Górne partie wysoczyzny to pyły i gliny lessowe, pokrywające zwartym płatem całą powierzchnię gminy. W dnach dolin zalegają często namuły organiczne, miejscami także torfy. Ze względu na głębokość, na jakiej znajdują się pokłady węgla kamiennego, nie prowadzi się eksploatacji tego surowca. W budowie geologicznej gminy Przeciszów wyróżnić można utwory karbońskie pokryte warstwą iłów mioceńskich oraz utworami czwartorzędowymi, zbudowanymi z osadów rzecznych. Teren położony na południe od trakcji kolejowej Oświęcim-Kraków pokrywają utwory lessowe, częściowo lessy spiaszczone. Do udokumentowanych na terenie gminy surowców naturalnych należą węgiel kamienny i surowce ilaste. Formacja węglonośna zalega głęboko - z tego względu nie przewiduje się rozwoju wydobycia w obrębie gminy Przeciszów. Złoże ilastych surowców ceramicznych - gliny plejstoceńskie i iły mioceńskie, wykorzystywane były do produkcji ceramiki budowlanej. Obecnie cegielnia produkująca cegłę uległa całkowitej likwidacji. Złoża innych surowców, w tym energii geotermalnej, nie zostały na terenie gminy Przeciszów rozpoznane. Gmina Spytkowice położona jest na bogatych pokładach węgla kamiennego. Przed II wojną światową rozpoczęto budowę kopalni, jednak ze względu na trudne warunki eksploatacyjne budowy nie ukończono. Gmina posiada też udokumentowane pokłady gliny, która może być wykorzystywana do produkcji cegły i znaczne obszary z bogatymi pokładami kruszywa, które mogą mieć różnorodne zastosowanie w budownictwie. 3.3. Sieć hydrograficzna Charakterystyczną cechą terenów Doliny Karpia jest bogata i ciekawa sieć hydrograficzna, a jej najważniejszym elementem są duże kompleksy stawów rybnych. Główne z nich to Przyręb oraz kompleksy spytkowickie, zatorskie i rudzkie. Sprzyjające warunki geomorfologiczne oraz geologiczne (trudno przepuszczalne podłoże zbudowane z gruntów gliniastych, na których zalega warstwa namułów) oraz łatwość doprowadzania i odprowadzania wody ze stawów sprawiły, że hodowla ryb na tym terenie prowadzona jest od XIV wieku. W gminie Zator stawy i zalane wyrobiska po eksploatacji kruszywa zajmują aż 22% powierzchni gminy. Gminę przecina rzeka Skawa, wpadająca do Wisły w miejscowości Podolsze. Na terenie gminy Zator do Wisły wpada również potok Bachórz. Poziom wody w Skawie wykazuje tendencje spadkową, natomiast coraz częściej pojawiają się wezbrania - tendencja ta związana jest z budową wałów przeciwpowodziowych oraz regulacją części cieków. Sieć hydrograficzna na terenie gminy jest bardzo rozwinięta. Do Skawy uchodzą: Wieprzówka, Łowiczanka oraz Czarczówka, sieć rzek uzupełnia gęsta sieć rowów melioracyjnych oraz rowów doprowadzających wodę do poszczególnych stawów. Z tak bogatą siecią hydrograficzną związane jest duże zagrożenie powodziowe. Obszar gminy Osiek odwadniają przede wszystkim rzeki i potoki należące do zlewni rzeki Soły (wśród nich Osieczanka i Macocha), a częściowo także dopływy rzek Włosienica i Bachórz, zaliczanych do zlewni Wisły. Wody powierzchniowe wykorzystywane są dla potrzeb stawów rybnych - na terenie gminy znajdują się 54 stawy o łącznej powierzchni 240,63 ha. Największe z nich to Bonar Wielki oraz Bonar Mały. Duże znaczenie ma kompleks stawów „Włosień" o pow. zalewu 73,41 ha zasilany wodami Młynówki Czarnieckiej Górnej i potoku Maleckiego. Podstawowym odbiornikiem wody ze stawów jest potok Macocha. Na terenie sołectwa Głębowice zlokalizowany jest niewielki kompleks stawów „Śmietanówka" o pow. całkowitej 1,96 ha. Właścicielem stawów w gminie Osiek są: Ośrodek Hodowli Zarodowej Osiek, Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna oraz w niewielkiej części właściciele prywatni. Gmina Polanka Wielka leży w całości w zlewni Wisły. Teren ten jest odwadniany przez drobne lokalne cieki wodne. Jedynym ciekiem, który do dziś zachował częściowo swój naturalny charakter jest strumień Tyran. Pozostałe cieki zostały zamienione w rowy melioracyjne (rów Podymacz, Wilczak i Majcherowiec). Strumienie i potoki wypływające z zalesionych pagórków zasilają w wodę stawy hodowlane. W Polance znajduje się 15 stawów rybnych, należących w większości do Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej Polanka Wielka. Nie ma w gminie zbiorników wodnych służących celom rekreacyjnym. Również gmina Przeciszów cechuje się dużą ilością wód powierzchniowych. Cały obszar gminy znajduje się w dorzeczu górnej Wisły i odwadniany jest przez główne potoki: Bachórz, Łowiczankę i Włosiankę. Potok Bachórz wykazuje duże wahania przepływu wody; nawet niewielkie wezbrania wody podpiętrzone przeszkodami w nieuporządkowanym korycie, erodują uszkodzone już skarpy i występują z brzegów, podtapiając sąsiednie budynki i tereny. Potok zasila prywatne stawy rybne Bachórz, Przedpolański i Hoćminów oraz stawy spółdzielcze a także zespół stawów Zakładu Doświadczalnego w Zatorze - Przeręb. Zespól tych stawów nawadniany jest także przez potok Łowiczanka. Charakterystycznym elementem sieci hydrograficznej gminy Przeciszów są dwa kompleksy stawów hodowlanych. Pierwszy z nich o pow. 37 ha położony jest w obniżeniu terenu przy potoku Bachórz w środkowo - zachodniej części gminy. Są to stawy hodowlane: Hocimów, Przedpolański i Bachórz, stanowiące własność Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej oraz częściowo prywatną. Drugi kompleks stawów, znacznie większy - o pow. ok. 156 ha, to zespół gospodarstwa rybnego, położony we wschodniej części gminy, administrowany przez Zarząd Rybackiego Zakładu Doświadczalnego w Zatorze. Są to stawy: Grabina, Przesadki I, Pastwisko, Kanonik, połowa Stawu nad Rzeką, Marynin Górny, Marynin Dolny, Górecznik Górny, Górecznik Dolny, Nowińczyk. Staw Pastwisko oraz Przesadki I porośnięte są roślinnością trzcinową. W północnej części gminy Spytkowice występują tereny po części dzikie, zajęte przez rzekę Wisłę, stare koryto tej rzeki („Wiślisko") oraz kompleksy stawów rybnych z otuliną zieleni. Tereny te są szczególnie atrakcyjne dla wędkarzy, myśliwych i ornitologów. Ogromne znaczenie dla zachowania potencjału przyrodniczego Doliny Karpia ma ochrona istniejących zbiorników wodnych i zrównoważona gospodarka hodowlana. Naturalny stan wód na terenie Doliny Karpia uległ daleko idącym przeobrażeniom, szczególnie na skutek przeprowadzonych prac melioracyjnych i drenarskich oraz regulacji cieków. Obecnie największe zagrożenie dla środowiska naturalnego niesie ze sobą zanieczyszczenie wód spowodowane odprowadzaniem ścieków do powierzchniowej sieci hydrograficznej.

Nadesłał: kraskairena