Co za tym idzie, wszelkie wpływy autorytetów tradycyjnych również stały się płynne - prym wieść zaczęła kultura popularna, która ujednolica społeczeństwo, sprawia, że ludzie na całym świecie mogą czuć się obywatelami świata, nie zaś jednostkowych społeczności. Tożsamość jednostki zaczęła być w związku z tym inaczej budowana.

W poprzednich stuleciach starsze pokolenia wyznaczały kierunek młodszym - stanowiły nieodwołalny autorytet dzięki zasobowi swego doświadczenia i wiedzy o świecie. Obecnie dzięki rozwojowi technologicznemu sprawa przedstawia się zupełnie inaczej. Po raz pierwszy w historii człowiek zdobył informacje o tym, co dzieje się z innymi ludźmi na świecie i uzyskał możliwość zareagowania na to, co się z nimi dzieje (...) Największe istniejące zbiorowości zintegrowanych grup ludzi stanowiły zawsze fragmenty większych całości, których istnienie nie docierało już do świadomości poszczególnych grup. Młodzi ludzie nie muszą już zatem sięgać do wiedzy starszych pokoleń, aby zdobyć informacje o aktualnych wydarzeniach. Autorytet absolutny starszych ludzi, a co za tym idzie również środowisk nauczycielskich stał się dyskusyjny. Tradycyjna forma wychowania zdezaktualizowała się - nie można już podawać gotowych zasad postępowania czy wyboru drogi, bowiem tempo zmian życia nie pozwala na stałe i stabilne strategie postępowania.

Jak zauważa Zbyszko Melosik, współcześnie socjalizacja nie może przebiegać według gotowych recept, gdyż rzeczywistość otaczająca jednostkę jest dalece fragmentaryczna. Tego typu socjalizacja byłaby wobec tego ograniczaniem pola widzenia człowieka, który w tak niestabilnym świecie musi posiadać przede wszystkim cechy twórcze, a nie jedynie odtwórcze.

Współczesny świat nie określa gotowych schematów postępowania, nie podaje wskazówek ani jasnych wartości; człowiek musi zatem odnajdywać się w niepewnym otoczeniu, pod presją ciągłych zmian. Tysiące sprzecznych prawd rywalizuje w niej ze sobą o status jedynej prawdy, relatywizując siebie nieustannie. Tysiące sposobów (re)prezentacji ściga się o status obiektywności. Kanon i różnica, lokalne i globalne, intelektualne i afektywne, popularne i elitarne. Typowe dla przeszłości rozróżnienia i binaryzmy na naszych oczach „wyparowują (Zbyszko Melosik, Kultura popularna jako czynnik socjalizacji w Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika, t.2, Warszawa 2004, s. 69).

Ludzie obracają się zatem w kręgach różnych znaczeń, które częstokroć są dla siebie równoważne, wymagają zatem nowych strategii działania. Kolejną cechą współczesnych pokoleń jest potrzeba natychmiastowego przystosowywania się do zmian, którą młodzi ludzie doprowadzili do perfekcji. Współczesna młodzież nie odczuwa potrzeby stabilności; wręcz przeciwnie (zgodnie z opisaną wyżej logiką społeczeństwa konsumpcji) postrzega ją ze sceptycyzmem i podejrzliwością. Młodzi ludzie są zorientowani na krótkotrwałość - nie boją się zmiany, z zaciekawieniem czekają na zmianę.

Przeformułowanie otaczającej człowieka rzeczywistości pociąga za sobą daleko idące konsekwencje. Idea tymczasowości obecna w codziennym życiu determinuje styl i jakość życia. Jakość i głębia relacji międzyludzkich została siłą rzeczy zastąpiona przez powierzchowność i szybkość. Wynika to z potrzeby natychmiastowej wymiany informacji. Człowiek nawiązuje dużą ilość kontaktów, czy to prywatnych, czy służbowych i potrzebuje szybkiego przejścia do konkretów, stąd pomijane są wszelkiego rodzaju konwenanse.

Środki komunikacyjne tj. Internet czy telefon komórkowy pozwalają na nawiązanie niezliczonej sieci bezpośrednich kontaktów, co wydatnie skraca dystans między ludźmi. Człowiek przechodzi wobec tego od razu do meritum sprawy, pozostawiając na marginesie dawne zasady zapoznawania nowych osób, które wobec prędkości zachodzących zmian w codziennym życiu każdego człowieka nie są po prostu potrzebne. Należy zauważyć, że wobec ilości relacji międzyludzkich człowiek musiał się nauczyć funkcjonować w nowy, bardziej elastyczny sposób. Wobec takiej rzeczywistości oczywistym jest, że również wychowanie i nauczanie potrzebuje daleko idących zmian. Społeczeństwo oczekuje od współczesnego człowieka twórczych rozwiązań, nie zaś wtórnego czy szablonowego działania, które sprawdzało się w dawnych układach i relacjach społecznych. Charakter pracy i styl życia jest obecnie zupełnie różny od tego, jaki miał miejsce jeszcze na początku XX w. Wiele profesji wymaga podejścia kreatywnego do wypełnianych obowiązków; częstokroć nie ma określonych schematów postępowania.

Pedagogika przyszłości i nowy wzorzec nauczyciela
Klasyczna edukacja zakładała zawsze asymetryczną relację pomiędzy nauczycielem a uczniem, która nie sprzyjała aktywnym i twórczym postawom uczniów. Nauczyciel pełnił w niej rolę wyroczni, zaś jego doświadczenie było główną siłą autorytetu. Obecnie rozwój technologiczny sprawił, że rola nauczyciela z pozycji mędrca straciła na autentyczności i pewności. Szybkość przemian powoduje, że kolejne pokolenia żyją w diametralnie innej rzeczywistości, co sprawia, że doświadczenie i nabyta wiedza szybciej się dezaktualizuje.

Przeprowadzenie zmian w edukacji na tym poziomie jest niewątpliwie problematyczne, bowiem wymaga przede wszystkim przeformułowania podejścia i mentalności środowisk nauczycielskich i akademickich do roli nauczyciela czy profesora.

Współczesny nauczyciel nie może już bowiem określać jedynej pewnej i właściwej drogi - musi uczyć umiejętności samodzielnego podejmowania wyboru, odnajdywania się we wciąż zmieniającej się rzeczywistości, a także krytycznego spojrzenia. Innymi słowy, nauczyciel ma wyposażyć ucznia w zdolność samodzielnego, kreatywnego myślenia, umiejętność oceny sytuacji i poruszania się w świecie różnorodnych znaczeń.

Edukacja musi zatem być dostosowana do możliwości i ograniczeń współczesnego świata, zdominowanego w dużej mierze przez kulturę popularną. Wyjątkowość tej sytuacji widoczna jest na każdym kroku - młodzi ludzie funkcjonują w natłoku prostych przekazów, które jednak są dla nich istotną częścią składową życia i nie sposób ich odrzucić. Postawa negatywna często prezentowana przez środowiska nauczycielskie powoduje izolację i brak rzeczywistego oglądu sytuacji, w jakiej znajdują się obie strony. Podstawowym wyzwaniem dla pedagogiki jest zatem transformacja systemu nauczania w taki sposób, aby zawód nauczyciela odzyskał dawny autorytet, ale na nowych już zasadach. Relacja asymetryczna, tradycyjna przestała się sprawdzać w praktyce, co nie jest niczym zaskakującym biorąc pod uwagę niewyobrażalną ilość informacji dostarczanych za pomocą środków masowego przekazu. Wiedza nauczyciela nie jest już bowiem wystarczającym źródłem i należy się z tą sytuacją pogodzić. Co więcej, należałoby również zaakceptować fakt, że częstokroć to wychowanek czy uczeń jest lepiej wyedukowany w poruszaniu się w świecie nowoczesnych technologii, a także w zagadnieniach kultury popularnej.

Nowoczesne podejście do edukacji wymaga przede wszystkim dialogu pomiędzy nauczycielem a uczniem. W sytuacji napływu tak różnorodnych wartości młodzi ludzie czują się, a często również są, kompetentnymi partnerami w rozmowie. Z tego względu negatywnie odnoszą się do stereotypowego ujęcia kształcenia, które nie pozwala na postawy twórcze i kreatywne. Pedagogika przyszłości powinna być zatem oparta na wzajemnym szacunku i rozmowie partnerskiej pomiędzy nauczycielem a uczniem. Nauczyciel rezygnuje z roli pasa transmisyjnego, który przekazuje swoim wychowankom wiedzę i wartości społeczne w gotowych pigułkach czy paczuszkach. Rezygnuje z - tak częstej w edukacji polskiej - postawy władcy oświeconego, który uważa, iż przekazuje wychowankom absolutną mądrość, prawdę i wiedzę, a w zamian za to żąda absolutnego posłuszeństwa i szacunku. Nie wchodzi w paternalistyczną rolę rzekomego liberała, który manipuluje wychowankami - po to, aby osiągnąć z góry założone cele. Próbuje natomiast stworzyć warunki do edukacyjnej rozmowy, w której - wspólnie ze swoimi wychowankami - usiłuje odnaleźć drogi przez krętą rzeczywistość społeczną.

Rola nauczyciela zmienia się w tej sytuacji z pozycji mędrca i wyroczni na partnera, doradcę, który pomaga obrać kierunek rozwoju młodego człowieka, wspiera go w ocenie otaczającej rzeczywistości. Tego typu kształcenie wymaga obrania nowych metod nauczania. Innowacyjną metodą, którą można wprowadzić na wszystkich szczeblach edukacji jest coaching.

Metoda coachingu
Potocznie pojęcie coachingu jest kojarzone przede wszystkim z doradztwem biznesowym. Coaching jest jednak metodą opartą na pomocy w rozwoju i kierowaniu umiejętnościami osoby zainteresowanej. Podstawową zasadą coachingu jest nawiązanie partnerskiej relacji i wzajemnego zaufania. Proces coachingu jest o tyle interesującą metodą, że wydatnie zmniejsza dystans pomiędzy partnerami relacji. Rozmowy prowadzone podczas sesji coachingowych odwołują się do założenia, że osoba poszukująca porady, bądź też ukierunkowania swojego dalszego rozwoju, samodzielnie potrafi rozwiązać swoje problemy i kształtować swoją tożsamość. Coaching w swej istocie jest zatem wyzwoleniem poczucia sprawstwa i samodzielności w osobie poddawanej sesji. W sytuacji edukacyjnej może zatem całkowicie zrewolucjonizować zarówno podejście ucznia czy studenta, jak i nauczyciela do procesu nauczania. Istota wychowania nie spełnia się w przyjęciu określonych pojęć czy umiejętności, ani też nie można jej ograniczyć do przyswojenia sobie kultury, obyczajów lub norm społecznych, lecz aktualizuje się ona w urzeczywistnianiu i aktualizowaniu się niepowtarzalnej struktury osoby ludzkiej. Ten właśnie fakt zdaje się stanowić rozwiązanie biegunowości, jaka powstaje pomiędzy celami własnymi i obcymi, a nazywany jest on „introcepcją wartości", „introcepcją celu obcego", czyli uznaniem go za własny. Tak więc podstawową wartością jest i pozostaje osoba ludzka oraz jej pełne integralne urzeczywistnianie się jako osoby, ale też następuje otwarcie się na nowe cele (Marian Nowak, Pedagogika personalistyczna w: Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika, t.1, Warszawa 2004, s. 243).

Właśnie cechy pedagogiki personalistycznej objawiają się w coachingu, który wyznaczanie celów uznaje za jedną z ważniejszych zasad. Metoda coachingu nie skupia się bowiem na samym rozwiązywaniu problemów bieżących, ale przede wszystkim na wprowadzaniu zmian w życie, rozwijaniu kompetencji i otwieraniu nowych możliwości. Wytyczanie podczas rozmowy nowych celów powoduje, że uczeń czy też student ma szanse uświadomić sobie, jaki powinien obrać kierunek, co może jeszcze udoskonalić.

Z pewnością aby dokonać zmian w całym systemie edukacji właśnie w kierunku dialogowego sposobu nauczania, należy rozpocząć od przygotowywania przyszłych kadr nauczycielskich, które wejdą w środowiska szkolne i akademickie. Zmodernizowanie kadr w dalszej perspektywie spowoduje zmianę systemu nauczania i wychowania w całościowej formie, już od szkół podstawowych. Przygotowanie przyszłych pedagogów wymaga zatem metod, które zmienią stereotypowy światopogląd na przebieg działań dydaktycznych i wychowawczych zarówno w szkołach jak i w szkołach wyższych.

Obecnie metodami korzystającymi z nowoczesnych sposobów komunikacji i partnerskiej wymiany informacji jest coaching i tutoring. Obie te metody są do siebie zbliżone w wyrazie, jednak jedną z głównych cech odróżniających coaching od tutoringu jest fakt, że coaching może być prowadzony w większej grupie osób, w zespole. Prowadzenie zajęć w zespole umożliwia konsultowanie swoich celów bądź porównywanie ich z innymi uczestnikami, jak również monitorowanie osiągnięć w odniesieniu do reszty członków zespołu.

Metoda coachingu jest rzadko spotykana w systemie edukacji ze względu na jej główne kojarzenie z działalnością przedsiębiorstw. W szkołach można jednak wykorzystywać narzędzia stosowane w coachingu i tutoringu. Główną techniką jest tutaj dialog, prowadzony na zasadzie zadawania pytań drugiej osobie w taki sposób, aby mogła ona samodzielnie rozwiązać problem czy pokierować swoją pracą. Umiejętne zadawanie pytań może wskazać w prosty sposób obszary, nad którymi dana osoba ma popracować i je udoskonalić.

Coaching należy z pewnością zaliczyć do miękkich metod rozwijania umiejętności, z czego wynika częsty brak przekonania do tej techniki wśród nauczycieli czy wykładowców akademickich. Efekty korzystania z coachingu są trudno mierzalne, gdyż duża ich grupa należy do korzyści indywidualnych, tj. lepszej organizacji, umiejętności określania celów, wzrostu samooceny i wyższego poczucia sprawstwa. Coaching służy przede wszystkim do określenia słabych i mocnych stron tak, aby można było przepracować obszary problemowe, usprawnić pracę i zmienić swoje błędne postawy czy przyzwyczajenia w działaniu. Właśnie te obszary techniki coachingowej można z powodzeniem wykorzystywać w pracy z uczniem czy ze studentem.

Nawiązanie bliższej relacji pozwala na wniknięcie w istotę problemu, a także ustalenie schematu postępowania i sposobów działania, aby osiągnąć określone rezultaty. Proces coachingowy wyznacza linearny styl działania, dzięki któremu w sytuacji naukowej można wprowadzić porządek i monitorować efekty swoich przedsięwzięć. Początek to zawsze określenie problemu, wyznaczenie celu, a następnie wybranie sposobu rozwiązania problemu. Jasny schemat działania pozwala stwierdzić, w jakich obszarach dana osoba nie potrafi sobie poradzić i z jakich powodów. Bezpośredniość relacji coachingowej pozwala na bardziej zaangażowaną współpracę zarówno nauczycielowi, jak i uczniowi czy studentowi. W coachingu istotny jest bowiem ciągły i regularny kontakt, który pomaga zarówno studentowi w rozeznaniu się w swoich postępach pracy, jak i wykładowcy, który dzięki temu wie, jakie kwestie pracy powinien jeszcze poruszyć i zmienić.

Wprowadzenie metody coachingu do podstawowych umiejętności i zasad pracy współczesnego pedagoga może być odpowiedzią na potrzebę zmiany etosu nauczyciela w szkolnictwie. Aktywność w relacji coachingowej ma zupełnie inny charakter niż w tradycyjnym ujęciu relacji pomiędzy nauczycielem/wykładowcą a uczniem/studentem.

Coaching w praktyce
Przykładem efektywnego wprowadzania metody coachingu do codziennej pracy wykładowcy jest praktyczne doświadczenie Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie. Uczelnia od ponad osiemnastu lat kształci wysokiej klasy pedagogów, przy czym jest otwarta na innowacyjne ścieżki edukacji. Wprowadza nowatorskie techniki kształcenia na przykład poprzez działania realizowanego projektu unijnego pt. „Nowoczesny Wykładowca - tutor i coach", dzięki któremu tworzony jest nowatorski System Tutoringu Akademickiego. Projekt skierowany jest do wykładowców i studentów Uczelni, którzy mają szansę zmieniać zasady tradycyjnej współpracy i wprowadzić do codziennego stylu pracy metody tutoringu i coachingu na wzór takich uniwersytetów jak Oxford i Cambridge.

Projekt ma na celu stworzenie nowej jakości wykładowców-profesorów, którzy będą stanowić o całościowym rozwoju przyszłych studentów. Stały tutoring zapewnia wszechstronny rozwój naukowy studenta, zaś włączenie metody coachingu pozwala na większe zaangażowanie i pokierowanie również rozwojem osobistym. W idei wykładowcy-tutora i wykładowcy-coacha widać zmianę stereotypowego myślenia nie tylko o samych pracownikach akademickich, ale również o sposobie rozwijania umiejętności studentów, którzy dzięki zwiększonemu kontaktowi z pracownikami naukowymi mają szansę zmienić swoje przekonania co do misji zawodu pedagoga. Wprowadzenie studentów w nowoczesny styl współpracy pozwala na wykwalifikowanie ich właśnie w nowoczesnym kierunku kształcenia, który będą mogli z powodzeniem wprowadzać na wszystkich szczeblach edukacji. Istotnym jest, że w ramach projektu przygotowywani są nie tylko sami pracownicy naukowi poprzez szkolenia i staże zagraniczne, ale również sami studenci dzięki cyklom zajęciowym z zakresu kreatywności i innowacyjności.

Całościowe podejście do wszechstronnego przygotowania kadry i studentów ma szansę z pewnością zmienić stereotypowy pogląd o zawodzie nauczyciela. Przyszli pedagodzy mają szerokie możliwości skorzystania z innowacyjnych i twórczych podejść do edukacji, co z pewnością zaowocuje kreatywnym stosunkiem do ich przyszłej pracy.

Agnieszka Paciorek

Bibliografia:
1. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika, t. 1 i 2, Warszawa 2004, ISBN 83-01-14118-2
2. M. Mead, Kultura i tożsamość, Warszawa 2000, ISBN 83-01-13275-2

Artykuł powstał w ramach projektu „Nowoczesny Wykładowca - tutor i coach" realizowanego przez Wyższą Szkołę Pedagogiczną TWP w Warszawie, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.